Een geus is heus niet gevaarlijk
Reformatie en protestantisme
Op het einde van de middeleeuwen is de kerk aan hervorming toe. Volgens sommige denkers moet er terug gegaan worden naar de essentie van het geloof. Ook de aflaten zijn een doorn in het oog van die denkers. Met een aflaat kon een gelovige zijn of haar zonden afkopen en zo sneller in de hemel raken. Maarten Luther, een monnik uit Wittenberg, is een van de eerste hervormers die in 1517 een breed publiek bereikt.
(Lucas Cranach de Oude, Portret vanMaarten Luther, 1528 (Lutherhaus Wittenberg)
Enkele voorbeelden van afschaffingen zijn de heiligenverering, verschillende sacramenten, kloosters en het celibaat voor clerici. Daarnaast promoten de hervormers het gebruik van de volkstaal tijdens een mis. Ook sporen ze de gelovigen aan om zelf de Bijbel te lezen in hun eigen taal. Normaal gezien moet men luisteren hoe de pastoor in het Latijn de Bijbel voorleest, wat de meesten dus eigenlijk niet begrijpen.
Er ontstaan snel verschillende groeperingen binnen het protestantisme. De lutheranen vind je voornamelijk in Duitsland en Scandinavië. In Engeland heb je dan weer het anglicanisme. Hierbij is de koning van Engeland het hoofd van de kerk, en dus niet de paus. De calvinisten volgen de stellingen van de Jean Calvin, een Franse geleerde. Calvinisten leggen de nadruk op soberheid en op de letterlijke lezing van de Bijbel. Zij zijn vooral terug te vinden in Frankrijk, Zwitserland, Schotland en ook de Nederlanden. De calvinisten geloven bovendien in de predestinatieleer: God beslist vooraf of je in de hemel of de hel terechtkomt. Het is deze strekking van protestanten die verantwoordelijk zijn voor de Beeldenstorm.
Eedverbond der Edelen
Filips II treedt streng op tegen de protestanten, hij is zelf een toegewijde katholiek en ziet protestantisme als een vorm van ketterij. In de Nederlanden vindt de adel dat er veel te streng tewerk gegaan wordt en ze vormen het Eedverbond der Edelen. Op 4 april 1566 levert het Eedverbond het ‘Smeekschrift der Edelen’ af bij de landvoogdes Margaretha van Parma. Hierin vragen ze om de afschaffing van de strenge vervolging van protestanten. Margaretha besluit om de vervolging tijdelijk op te schorten tot ze een antwoord kan krijgen van de koning over wat er moet gebeuren. De communicatie met Spanje in de zestiende eeuw is echter zeer traag en het duurt weken vooraleer er een antwoord komt.
(portret Margaretha van Oostenrijk: Barend van Orley, Portret van Margaretha van Oostenrijk, 1515-157 (SM 000740)
Op het moment dat de edelen het Smeekschrift afgeven, fluistert een raadgever de landvoogdes toe: 'N’ayez pas peur madame, ils sont ne que des gueux' (‘Wees niet bang, mevrouw, het zijn maar bedelaars’). De groep edelen claimt de naam en besluit om ze met trots te dragen. Zo kwamen de geuzen aan hun naam. In de late lente van 1566 beginnen deze edelen zogenaamde geuzenpenningen te dragen om hun alliantie uit te drukken. De meeste hebben een ovalen vorm met aan de voorkant een afbeelding van Filips II en aan de andere kant twee bedeltassen.
(gouden penning, geen copyright Jacques Jonghelinck, geuzenpenning, 1566-1600 (Rijksmuseum)
Er bestaan ook geuzenpenningen in de vorm van een halve maan. Die dragen de leuze: Liever Turksch dan paaps. Hierbij maken de geuzen duidelijk dat ze nog liever samenwerken met de Turken dan met de katholieke Spanjaarden. Daarnaast verwijzen ze hiermee ook naar het feit dat de Turken veel toleranter zijn op vlak van godsdienst. De leden van het Eedverbond der Edelen beginnen zich te inspireren op de Turkse klederdracht en laten ook een ‘Turkse’ snor groeien. Vooral in Nederland duikt dit type penning vaak op. Enkele jaren geleden werd een halvemaanvormige geuzenpenning opgegraven in Ieper.
Afbeelding van een lid van het eedverbond met Turkse attributen en snor (https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/3.22.01.02/invnr/1462/file/NL-HaNA_3.22.01.02_1462?eadID=3.22.01.02&unitID=1462&query=) geen copyright Anonieme maker, Afbeelding van een geus en een geuzenpenning, geen datering (Nationaal Archief Nederland)
halve maan van boissot (https://www.rijksmuseum.nl/nl/collectie/NG-VG-1-407-A) Anonieme vervaardiger, Geuzenpenning, Halve maan door de 300 bootsgezellen van admiraal de Boisot gedragen, 1574 (Rijksmuseum) + (afbeelding maan Ieper uit de paper van Notelaer) Anonieme vervaardiger, geuzenpenning, onbekende datum (Yper Museum)
Geuzen in het Westkwartier
Door de strenge vervolging de jaren voordien waren veel protestanten vanuit het Westkwartier naar Engeland gemigreerd. Vanuit het Westkwartier is de kust van Engeland een populair toevluchtsoord. Wanneer landvoogdes Margaretha van Parma de tijdelijke opschorting van de vervolging afkondigt, interpreteren sommigen dit als een toelating voor de eigen geloofsbelijdenis. Vele predikanten steken opnieuw het Kanaal over en beginnen massaal hun geloof te verkondigen. Dit doen ze tijdens zogenaamde hagenpreken. Deze preken vinden plaats op het platteland, dat gedomineerd wordt door hagen die de verschillende eigendommen van elkaar scheiden.
(OM 000695: Edmond Van Offel, Wandplaat “De hervorming- een hagepreek”, geen datum, (Yper Museum))
De eerste hagenpreek dateert al van 1562, wanneer Ghelein Damman op het kerkhof van Boeschepe begint te preken. Ook hij verbleef tijdelijk in Engeland. Zijn eerste preek trekt wel 200 toeschouwers. Er is streng opgetreden: 37 mensen zijn aangehouden en veroordeeld. Zes daarvan zijn terechtgesteld en de anderen ondergaan straffen gaande van boetes tot verbanningen.
Op 26 mei 1566 arriveert de Ieperse mutsenmaker Sebastiaan Matte vanuit Engeland in Roesbrugge. Hij wordt een van de meest actieve predikanten van de streek, samen met de voormalige Ieperse kloosterlingen Jacob de Buyzere en Anthonis Algoet. De spanning stijgt in het hele Westkwartier met als hoogtepunt Tuindag 4 augustus 1566 in Ieper. Uit angst voor oproer stelt het stadsbestuur de eeuwenoude processie voor dat jaar uit. Maar op die Tuindag komen toch duizenden protestanten naar Ieper. Ze volgen net buiten de stadsmuren een preek. Daarna trekken ze door de stad en zingen ze luidop psalmen. Ze volgen hierbij symbolisch het parcours van de katholieke Tuindagpocessie. De spanning is te snijden begin augustus 1566. De storm breekt weldra los.
(SM 002917, Anonieme graveur, Dankprocessie Onze-Lieve-Vrouw-van-Tuine, 1650-1700 (Yper Museum) (Kopie naar de prent van Guillaume du Tielt, 1610)