Wat een Stuk - Klok Andries

Klok Andries 

Wie in Ieper woont, kent ongetwijfeld de melodieën die met regelmaat van de klok uit de Belforttoren weerklinken. In het Belfort hangt immers een beiaard, een muziekinstrument dat bestaat uit minimaal 23 bronzen klokken en een stokkenklavier. Het is een instrument dat tot de verbeelding spreekt. Dat dit ook al in de 19de eeuw zo was, toont een zinkgravure uit de collectie van het Yper Museum aan. Het toont een detail van de klok Andries, gegoten in 1683, met daarop een ietwat lugubere voorstelling: de dodendans.  

Julien Boutry, La cloche de retraite du beffroi (1683), 1878. Zinkgravure (Yper Museum, SM 003474.07) 

 
Julien Boutry en Ypriana

Julien-Louis-Camille Boutry (1842-1896) was een Franse graveur, geboren in Atrecht (Arras), waar hij actief was als vrederechter. Hij is zeer actief in Ieper. Het Yper Museum heeft dan ook verschillende van zijn werken in de collectie. Voor de monumentale boekenreeks Ypriana, over de geschiedenis van Ieper door Alphonse Vandepeereboom, maakt Boutry de illustraties. De zinkgravure van de klok staat in het eerste deel dat gaat over de Lakenhallen uit 1878. De gravure van de klok zit in een map die een collectie van 20 losse illustraties uit de eerste twee volumes van Ypriana bevat, allemaal van de hand van Boutry. Naast de klok Andries, zijn er ook illustraties van de gevel van de Lakenhallen, de Donkerpoort, de Binnenkoer, het Belfort en de draak en arenden op het Belfort, het Gulden Halleke, het Nieuwerck, de kapel van de H.-Geest en de Raadzaal.  

 Julien Boutry, La chambre des XXVII ou du conseil, 1878 (Yper Museum, SM 003474.12) 

De beiaard van Ieper  

Dat het eerste deel van Ypriana een hoofdstuk over de klokken en de beiaard van Ieper bevat, is geen verrassing. Binnen de stromingen van de romantiek en het nationalisme in de 19de eeuw is er veel aandacht voor het instrument dat tot dan bijna exclusief voorkomt in de Lage Landen. De beiaard ontstaat rond 1550 en hoewel Ieper al sinds 1377 klokken in de Belforttoren heeft, is het wachten tot 1607 voor echt sprake is van een beiaard. Wanneer in 1683 de 300ste verjaardag Onze-Lieve-Vrouw van Thuyne-dag wordt gevierd, pakt de stad dit groots aan. Een van de projecten is een vernieuwing van de beiaard uit 1607. Het is op dat moment dat de klok Andries, met daarop het motief van de dodendans, wordt gegoten. 

Gezicht op de Grote Markt tijdens de viering van 300 jaar Tuindag, 1683 (Merghelynck Museum, MM 000314) 

Het motief van de dodendans 

De klok is mooi gedecoreerd met een fries die rondom hetzelfde patroon vertoont. Tussen twee bomen staan vier figuren: een skelet met speer, een jonge man in pofbroek, een geleerde of magistraat en een skelet met een zeis. De figuren staan hand in hand en lijken een dans uit te voeren. Het gaat om een typische uitbeelding van de dodendans: skeletten als symbool voor de dood, dansen met de levenden. Sinds het motief populair werd vanaf begin 15de eeuw, werd het al snel bekend en geliefd in heel Europa. De boodschap is dan ook universeel: ongeacht je status tijdens het leven, in de dood is iedereen gelijk.   

Hoewel de dodendans vooral een laatmiddeleeuwse voorstelling is, blijft die gedurende eeuwen populair bij kunstenaars. Ook vandaag nog wordt er vaak gerefereerd aan de dodendans of ‘danse macabre’, denk maar aan de nieuwe attractie in het Nederlandse pretpark Efteling dat zelfs de naam ‘danse macabre’ draagt.  

Opmerkelijk voor de 17de eeuw is wel dat er verschillende klokken bekend zijn met een dodendans op. Klokken met een soortgelijk motief zijn terug te vinden in Gent (1628), Boeschepe (1625), Soks (1700) en Chéreng (1734). Telkens gaat het om dezelfde twee figuren: een jonge stedeling en een magistraat. Mogelijk zijn er allemaal van dezelfde gieterij afkomstig.  

De dodendans op de klok in de Sint-Jacobskerk in Gent (K. de Volkaersbeke, Les églises de Gand, vol II, p. 36). 

En wat met de originele klok Andries?  

Tot in 1914 is klok Andries een van de beiaardklokken in het Belfort van Ieper. Tijdens de brand van het Belfort in 1914 stort ook de beiaard naar beneden. Enkele klokken, waaronder klok Andries, overleven als bij wonder de val. Later zal de klok alsnog sneuvelen in het oorlogsgeweld. Een fragment, met daarop een deel van de dodendans, komt na de oorlog in Australië terecht. Je herkent duidelijk het fragment van op de schets van Julien Boutry. Bij de opening van het Yper Museum, kregen we dit fragment in bruikleen van het Australian War Memorial. Het fragment is nog tot eind december te bewonderen in het Yper Museum, nadien gaat het terug naar Australië.  

Het originele fragment van de klok Andries (Australian War Memorial, RELAWM17428)