Mysteries

Van enkele insignes uit onze collectie is de exacte betekenis onduidelijk. Er is bijvoorbeeld geen verwijzing gekend in de literatuur. Het is dan zoeken naar andere iconografie met een soortgelijke voorstelling wat soms zoeken naar een speld in een hooiberg is. Als er al een speld te vinden is natuurlijk. Soms zijn insignes niet volledig bewaard en mist er cruciale info om het stuk te identificeren. En dus blijven we met vraagtekens en hypotheses zitten. We stellen hier drie mysteries uit onze eigen collectie voor.

1. Onbekend insect
Het eerste insigne staat in de inventaris als ‘insect’ omschreven, maar de exacte soort is niet gekend. Een rondvraag bij entomologen bracht de hypothese van een haft naar boven. Een haft is een larve van een eendagsvlieg. Het insigne lijkt inderdaad sterk op een haft, alleen is een haft heel erg klein: slechts 3 tot 30 mm. Vandaag kunnen we via de microscoop alle details van het diertje bestuderen, maar kon dit in de middeleeuwen ook zonder de hulpmiddelen van vandaag? Daarnaast zijn er geen andere afbeeldingen uit de middeleeuwen van de haft gekend . Er is ook geen symboliek verbonden aan het dier. Waarom zou iemand dan een insigne hiervan willen dragen?

Het onbekende insigne (Yper Museum, SM 003518)

Een andere hypothese is dat het insigne onvolledig is. Wie goed kijkt, ziet links en rechts van het hoofdje een afgebroken stukje zitten. Indien dit klopt, zou het wel eens om een kreeft kunnen gaan. Dit dier uit de dierenriem werd in de iconografie wel veel gebruikt tijdens de middeleeuwen. Zo duikt de kreeft vaak op in versierde kalenders.  En die miniaturen lijken vaak sterk op dit insigne: drie poten, een staart, een lijf dat in drie delen is opgedeeld en voelsprieten of tentakels vooraan. Wat ontbreekt bij het insigne, zijn de voorste poten met de kenmerkende scharen. Maar die zijn mogelijk dus afgebroken.

Een kreeft in een middeleeuwse kalender, gemaakt in Vlaanderen (Getty museum)

2. Kerkdonatie
In onze collectie zitten enkele heel gelijkende voorstellingen. In het totaal zijn slechts acht van dit type insignes in Europa gekend. Vier hiervan zijn in Ieper gevonden, drie in de Noord-Franse stad Valenciennes en één in Brugge. De voorstellingen verschillen sterk van elkaar, maar telkens zie je een religieus leider en een wereldlijke vorst met tussen hen in een miniatuurgebouw. Het gaat om grote insignes, te groot om op de hoed te spelden. Er bestaan twee theorieën over de betekenis van dit stuk.

Een bisschop en een koning. Het insigne is gehavend: zowel het gebouw tussen hen in als de scène bovenaan ontbreken (Yper Museum, SM 003417)

Het insigne zou de stedelijke harmonie voorstellen. Je ziet de religieuze en wereldlijke macht harmonieus naast elkaar staan met de stad tussen hen in. In één voorstelling van het insigne kijken mannen en vrouwen in de rand toe. Dit zou dan het derde deel van de stad vertegenwoordigen: de burgers. Deze insignes zijn enkel in het meest verstedelijkte deel van de Nederlanden teruggevonden. Dit versterkt het argument dus. Doorgaans worden insignes vaker teruggevonden op de plaats van gebruik en niet op de plaats van productie. Van alle insignes over Santiago de Compostella is er geen enkel in het pelgrimsoord zelf teruggevonden. Toch weten we dat ze er gemaakt en verkocht werden.

Een rond insigne met centraal de voorstelling van bisschop en koning (Yper Museum, SM 005143)

Volgens een andere theorie, gaat het om insignes uit Aken. Aken was in de middeleeuwen een van de populairste bedevaartsoorden. Met de Paltzkapel, de relieken van Karel de Grote en het barenskleed van Maria huisvest Aken dan ook enkele belangrijke relieken. Een ander insigne uit onze collectie kan zeker aan Aken gelinkt worden. Twee figuren tonen het barenskleed van Maria.

Insigne van Aken (Yper Museum, SM 003437)

De insignes zouden volgens deze interpretatie de donatie of schenking van de Paltzkapel door Karel de Grote aan de bisschop tonen. In één versie van het insigne is bovenaan te zien hoe de scène letterlijk bewierookt wordt. Dat draagt bij aan het religieuze karakter van de scène. Daarnaast wordt de kerkdonatie ook op andere objecten weergegeven. Het gaat om een populaire voorstelling. Maar dat maakt de connectie met Aken ook moeilijk. waarom zou het hier specifiek Aken zijn en geen andere kerkdonatie?

De wierook bovenaan maakt duidelijk dat het om een religieuze voorstelling gaat (Yper Museum, SM 005187)

3. Stadspoort
Eén insigne uit onze collectie toont een poortgebouw. Mogelijk een stadspoort. Misschien verbeeldt dit insigne de stedelijke autonomie? De stadspoort speelt hierin namelijk een belangrijke, symbolische rol. Het privilege om een stadsmuur te bouwen en zelf te controleren wie de stad binnen- en buitengaat, is een van de fundamenten van stedelijke autonomie. Het zou daarmee een voorbeeld zijn van een insigne dat volledig in de profane, stedelijke context kan geplaatst worden.

Insigne van een stadspoort (Yper Museum, SM 005010)

Er zijn veel insignes gekend van een soortgelijk poortgebouw, met als grote verschil dat er centraal een figuur staat. Het gaat om enkele monsters en dieren, maar vooral om Maria-figuren. Wat de betekenis dus direct terug een religieuze connotatie geeft. Enkele van deze voorstellingen kunnen specifiek aan het pelgrimsoord Tombelaine gelinkt worden. Dat is een klein eilandje, niet ver van de beroemde Mont Saint-Michel. Op het eiland stond een kerk toegewijd aan de maagd Maria en veel pelgrims passeerden hier. De boog in het poortgebouw op het insigne, suggereert dat er ook hier aanvankelijk een figuur stond. Of het om Maria of iemand anders ging, zullen we helaas nooit achterhalen.